“Ja, dat kan jij!” Onderwijs vanuit hoge verwachtingen

Geschreven op 13 juni 2022

“De factoren een positief zelfbeeld, vertrouwen in eigen kunnen en gemotiveerd zijn, maken de kans op goede leerprestaties zeker groter.”

Eind vorig jaar verscheen de leidraad “Onderwijs vanuit hoge verwachtingen” van het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek. Een van de samenstellers ervan is Dr. Anneke Timmermans. Tijdens de Drentse Onderwijsdag gaf ze een presentatie met een verdieping op het onderwerp ‘hoge verwachtingen’ vanuit verschillende onderzoeken die over dit onderwerp zijn gedaan. Maar vooral liet ze zien hoe verwachtingen ontstaan en hoe we die – vaak ongemerkt – communiceren met de leerling.

Gelijke kansen en het vormen van verwachtingen

Verwachtingen die we hebben van een leerling hangen samen met een aantal kenmerken van de leerling. Een daarvan en meteen een belangrijke, is het huidig presteren van een leerling. Hoe een leerling het zal doen op school meten we vaak af aan hoe een leerling het op dit moment doet. Dit heeft direct consequenties, omdat we deze inschatting al maken bij binnenkomst van een leerling in de kinderopvang of in groep 1. Een ander kenmerk van een leerling, dat onze verwachtingen over toekomstig presteren beïnvloedt, is het geslacht van de leerling. Maar ook de achtergrond van de leerling speelt hierin een rol, zoals het horen tot een minderheidsgroep of het opleidingsniveau van de ouders.

Hoe kunnen we ons bewust worden van onze verwachtingen van een leerling?

Onze verwachtingen van het toekomstig presteren van een leerling bestaan uit een samengaan van verschillende factoren, die ons beeld van een leerling bepalen. We zijn ons daar niet altijd van bewust. Bovendien zijn we meer geneigd ons vast te houden aan informatie die past in ons beeld van een leerling. Anneke Timmermans gaf een goede methode om je daar meer bewust van te maken, de ’60 seconden over mijn leerling’. Laat de leerkracht 60 seconden aan een collega vertellen over een leerling uit de groep. De collega noteert zoveel mogelijk de steekwoorden. Daarna reflecteer je samen op wat er gezegd is en welk beeld de leerkracht van haar leerling geeft. Is dit een breed of een beperkt beeld, gericht op cognitief functioneren, sociaal-emotioneel functioneren of op de motivatie van de leerling om te leren. Welke achtergrondkenmerken van een leerling worden genoemd? In een lerend en samenwerkend team dat het onderwerp ‘hoge verwachtingen’ oppakt, kan deze bewustwording een positief leerklimaat tot gevolg hebben.

Hoe laten we onze verwachtingen blijken?

Het communiceren van onze verwachtingen van een leerling en de indruk die de leerling daaraan overhoudt, gaat heel snel. Binnen 10 seconden heeft de leerling al een indruk. Het gaat dan om zowel verbale als non-verbale uitingen. In de dagelijkse onderwijspraktijk beïnvloedt het beeld dat we van een leerling bijvoorbeeld onze beurtverdeling en hoe we omgaan met de antwoorden die de leerling geeft. Aan wie stellen we de denkvragen en aan welke leerling de reproductieve vragen? Hoe lang wachten we op het antwoord of geven we die al gauw zelf wanneer we vermoeden dat de leerling het antwoord niet weet? Ook de wijze waarop we feedback geven is hierbij van belang. Is de feedback informatief en steekt de leerling er weer iets van op? Of geven we geen of onduidelijke feedback? Hoe vaak en aan wie geven we complimenten? Hanteren we een growth mindset, of een fixed mindset? Op groepsniveau is een positief leerklimaat merkbaar in de interacties en in het betrekken van alle leerlingen bij het leerproces.

Wat zijn de effecten van onze verwachtingen?

Hoge verwachtingen beïnvloeden op een positieve manier het zelfbeeld van de leerling. Het maakt nogal wat uit of de leerling voldoende vertrouwen heeft in zijn eigen kunnen en het idee heeft dat het een taak succesvol kan afronden. Daarmee is de betrokkenheid van de leerling op een taak en de motivatie om het te doen ook groter. Deze factoren – een positief zelfbeeld, vertrouwen in eigen kunnen en gemotiveerd zijn – maken de kans op goede leerprestaties zeker groter.

Wanneer we het hebben over hoge verwachtingen moeten we daar lage verwachtingen naast leggen. De effectgrootte daarvan is volgens Anneke Timmermans groter. Dit geldt vooral bij lagere prestaties van een leerling bij aanvang van de schoolperiode, voor leerlingen uit lagere sociaal-economische milieus en minderheden. Voor meisjes geldt dit voor rekenen en wiskunde en mogelijk bij jongens voor talige activiteiten. Wanneer een leerling lage verwachtingen toeschrijft aan zijn eigen vaardigheden, heeft dat een minder positief zelfbeeld tot gevolg en leidt het tot minder inzet en motivatie van de leerling.

In het team en in de eigen groep zijn er activiteiten te plannen die de bewustwording van hoge of lage verwachtingen vergroten. Op de site Onderwijskennis.nl  staan activiteitenbladen over leerkrachtverwachtingen die een duidelijke beschrijving geven van deze activiteiten.