Hoe hebben onderwijsexperts het afstands- en hybride onderwijs ervaren? Wat hebben zij ervan geleerd en wat willen ze behouden? Passen zij hun manier van lesgeven, de inhoud van de opleiding of hun manier van toezicht houden ook ‘na corona’ aan?
Trendbureau Drenthe ging in december 2020/januari 2021 in gesprek met leerkrachten en docenten in het basis-, voortgezet en speciaal onderwijs, docenten aan de pabo en een inspecteur primair onderwijs. De artikelen zijn afzonderlijk te lezen. De professionals delen ieder vanuit hun eigen expertise een aantal opvattingen.
Goed voltijds onderwijs kan niet zonder onderwijs op fysieke locatie!
De afgelopen maanden heeft het onderwijs noodgedwongen moeten experimenteren met online en hybride vormen van onderwijs. Dit vond plaats in een buitengewone context van beperkende coronamaatregelen. Wat wil men behouden wanneer de situatie om ons heen weer ‘normaal’ is?
Alleen online onderwijs, waarvan weken en maanden sprake is, is verre van ideaal. De volgende uitspraak vat het gevoel goed samen: “Toen we een paar weken bezig waren, dacht ik wat is dit verschrikkelijk, de hele dag online.”
Voor zowel leerlingen en studenten, als leerkrachten en docenten, was het een intensieve periode. De kwaliteit van onderwijs, hoe groot de inzet, had soms ook grenzen. Sociale contacten met leerlingen en studiegenoten en leerkrachten/docenten werden gemist en motivatieproblemen traden op.
Opbrengsten en beperkingen van online/hybride onderwijs
Ondanks beperkingen en negatieve effecten, heeft de periode van online/hybride onderwijs ook het nodige gebracht en geleerd.
Wat heeft het gebracht?
- Betere digitale vaardigheden bij leerkrachten/docenten en leerlingen/studenten en ouders.
- Tijdwinst, minder reistijd om naar school te gaan, bijeenkomsten bij te wonen of overleggen te voeren (tussen collega’s, met ouders en leerlingen).
- Herwaardering van onderwijs. Van het naar school mógen gaan, in plaats van het als een verplichting te zien. Ouders zijn kritisch over de kwaliteit van online onderwijs, noemen het belang van fysiek onderwijs en hebben vanuit dat oogpunt waardering voor het vak van leerkracht en docent.
- Lessen opnemen en aanbieden: leerlingen die ziek thuiszitten kunnen lessen online volgen (synchroon) of lessen terugkijken (a-synchroon). Vooral die laatste mogelijkheid biedt volgens de onderwijsprofessionals kansen. Het biedt alle leerlingen (ook de niet-zieke) de mogelijkheid om lesstof nog een keer op een zelfgekozen tijdstip tot zich te nemen. Wil je leerlingen online (synchroon) laten aansluiten, dan moet je dat goed/nog beter als school faciliteren (leerkrachten/docenten ontlasten).
- Inzicht bij de leerling/student zelf over eigen verantwoordelijkheidsgevoel en zelfstandigheid.
- Online lessen als oplossing voor organisatorische ‘problemen’. Als je een kleine school bent, heb je soms vakken met weinig leerlingen in examenjaren. Dan zou je de les online kunnen aanbieden en de ondersteuning op locatie kunnen doen. Ook roostertechnisch zou online onderwijs soms uitkomst kunnen bieden. Bijvoorbeeld wanneer docenten op één dag op verschillende scholen werken of wanneer leerlingen met veel tussenuren nog een laatste les op school ‘moeten’ volgen. Je kunt veel studenten tegelijk bedienen, ook van andere schoollocaties. Het moet wel in balans zijn met lessen op de fysieke locatie.
- Er is een breder palet aan lesaanbod. Op dit moment misschien nog toekomstmuziek, maar samenwerking op het aanbieden van online lessen door verschillende docenten met ieder hun eigen manier van lesgeven geeft studenten meer keuzevrijheid om lessen van docenten te kiezen die het meest aansluiten bij hun favoriete leerstijl.
- Je kunt studenten online instructies geven en klassikaal in de opleiding meer op samenwerking en verwerken van de lesstof insteken. Het online aanbod moet wel in balans zijn met onderwijs op de fysieke locatie. Die balans was het afgelopen jaar in veel gevallen ver te zoeken.
Waar schiet het nog tekort?
Online onderwijs heeft beperkingen:
- Niet alle vakken lenen zich voor online les. Zoals praktijklessen, lessen waarbij meer moet worden samengewerkt en lesstof verwerkt moet worden, geëvalueerd, ervaringen gedeeld en moet worden gecoacht.
- Kwetsbare leerlingen zijn het minst gebaat bij thuisonderwijs.
- Voor bepaalde groepen leerlingen (met bepaalde leer- of gedragsproblemen) was thuisonderwijs lastig, verwarrend en vermoeiend.
- Te weinig interactie en sociale omgang met elkaar wanneer fysiek onderwijs wegvalt. Eenzaamheid, psychische klachten en motivatieproblemen nemen toe.
- Sociaal isolement in het speciaal onderwijs, waar klasgenootjes vaak niet in de buurt wonen.
- Afstand leerkracht/docent met leerling/student is te groot. Het is lastiger in te schatten of de lesstof begrepen wordt, hoe een leerling/student in zijn vel zit, of een aai over de bol of een complement te geven.
- Scholen en schoolsoorten verschillen sterk in manier waarop onderwijs vormgegeven wordt. Onderwijskwaliteit loopt op dit moment te sterk uiteen.
- Goed thuisonderwijs valt of staat met goed internet en digitale middelen.
- Bij thuisonderwijs moet je niet afhankelijk zijn van hulp van ouders, omdat die ondersteuning niet bij iedereen hetzelfde is.
Leerachterstanden zijn niet het grootste probleem! Focus op de sociaal-emotionele ontwikkeling en betrokkenheid!
Leerlingen en studenten moeten niet de dupe worden van een systeem. Daar waar hiaten in kennis of vaardigheden zijn, moeten leerlingen de kans en de tijd krijgen om dat bij te schaven en op het gewenste niveau te komen. Het niveau van leerlingen zal bij de instroom in het voortgezet onderwijs meer uiteenlopen. Deze heterogenere groepen vragen om een meer gepersonaliseerde aanpak. Datzelfde geldt voor de overgang naar andere onderwijsvormen.
Hybride onderwijs nog geen toekomstideaal
Het tegelijkertijd lesgeven aan leerlingen/studenten in de klas en online wordt door leerkrachten/docenten vermoeiend en stressvol gevonden. Het gaat volgens hen ten koste van kwaliteit van onderwijs. Je doet beide groepen leerlingen daarmee te kort. Het vraagt ook om duidelijke afspraken en begrenzing over wanneer je fysiek of online een les volgt om te voorkomen dat je met halfvolle klassen op school zit.
Afstandsonderwijs is niet dé oplossing voor kinderen die vanuit gedrag- of leerproblematiek floreren in een rustige omgeving
Hoewel sommige leerlingen (bijv. bij oververmoeidheid, te veel prikkels, concentratieproblemen) baat kunnen hebben bij soms een dag thuis online, is het niet een oplossing om voor langere tijd in te zetten:
- Over het algemeen heerst de mening dat hiervoor binnen de school zelf een oplossing geboden zou moeten worden (rustige ruimte, koptelefoon etc.). Kinderen hebben contact nodig en moeten zich leren verhouden tot andere kinderen.
- Wetmatig beperkte mogelijkheden: in principe is afstandsonderwijs in po en (v)so niet toegestaan. Dat heeft te maken met de noodzaak van (fysiek) contact voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van leerlingen op die leeftijd en voor (v)so-leerlingen nog eens extra de bijzondere kenmerken van deze doelgroep. Onder de omstandigheid van de coronapandemie is afstandsonderwijs tijdelijk acceptabel, als een alternatief. Daarvoor gelden dan dezelfde criteria als voor het vo (bron: Inspectie van het Onderwijs).
Factoren intrinsieke motivatie van leerlingen
Bij online onderwijs vallen vormen van extrinsieke motivatie weg en wordt een groter beroep gedaan op de intrinsieke motivatie van leerlingen. Drie factoren zijn hierbij van essentieel belang:
- Autonomie: de leerling heeft de vrijheid om een activiteit naar eigen inzicht uit te voeren en heeft invloed op wat hij doet.
- Competentie: het vertrouwen dat de leerling heeft in eigen kunnen.
- Verbondenheid: de verbondenheid met de omgeving, ofwel vertrouwen hebben in anderen.
Zelfbeschikkingstheorie van Deci & Ryan
Er was te weinig aandacht voor behoud van motivatie van leerlingen bij afstandsonderwijs
De relatie en verbondenheid met klasgenoten/medestudenten en de leerkracht/docent stond tijdens online onderwijs onder druk. Er was over het algemeen te weinig aandacht voor.
Competentie
Het is belangrijk dat leerlingen en studenten het gevoel hebben dat zij weten wat ze moeten doen en dat ze het vertrouwen hebben dat ze hier ook toe in staat zijn. Duidelijke leerdoelen en constructieve feedback wat inzicht geeft in waar leerlingen/studenten staan en wat ze nog moeten doen om de leerdoelen te behalen zijn hierbij van belang.
Relatie/verbondenheid
Laat merken dat leerlingen/studenten gezien worden. Toon betrokkenheid, laat zien dat je er voor ze bent, wees online bereikbaar, ook buiten lesuren. Geeft meer aandacht aan het groepsgevoel, activeer dat ze elkaar online opzoeken. Vergeet de humor niet. Humor staat met stip op één als het gaat om wat leerlingen motiveert (Trendbureau Drenthe, maart 2019).
Autonomie
Geef vrijheid in de manier waarop leerlingen kunnen aantonen dat zij bepaalde leerdoelen hebben behaald of geef vrijheid in het onderwerp waarin zij zich middels een opdracht willen verdiepen. Bijvoorbeeld via het maken van een filmpje of presentatie of het schrijven van een verhaal.
Factoren voor leeropbrengst bij afstandsonderwijs
Online onderwijs brengt niet alleen een fysieke afstand met zich mee, maar ook een psychologische en sociale afstand. Moore introduceerde in 1993 de term Transactional Distance, de afstand die je voelt bij het gebruiken van technologie in het onderwijs.
Hij beschrijft hoe het lesgeven in een traditioneel klaslokaal een kleine transactionele afstand creëert, een afstand die het leren minimaal belemmert (lees: transactie als overdracht van informatie). Dit in tegenstelling tot het lesgeven in een online omgeving, dat een grotere transactionele afstand kan creëren die vervolgens het leren (de overdracht) vermindert.
Moore stelt dat 3 factoren van belang zijn om die afstand te verkleinen:
Theorie van Transactionele Afstand van Moore
Autonomie
Volgens Moore kunnen leerlingen/studenten die zelfsturend leren en werken (dus meer autonomie hebben), beter omgaan met de ‘transactionele afstand’.
Structuur
Formuleer duidelijke leerdoelen, zorg voor afwisseling (in de manier waarop je lesstof aanbiedt en verwerkt, in actief luisteren en actief lesstof verwerken, in aandacht voor de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling etc.). Maak keuzes in wat je wel en niet behandelt (er zit een grens in wat je in een les online kunt behandelen, vooral de spanningsboog van leerlingen/studenten speelt hierin een rol.
Personaliseer de lessen en geef ruimte aan individuele vragen en behoeften. Ondersteun leerlingen en studenten door een structuur te bieden waarin bijvoorbeeld samenwerkingsgroepjes of online ontmoetingsmomenten worden gefaciliteerd.
Dialoog
Zoals een professional uit het onderwijs concludeerde “Het is lastig om de dialoog te vinden en te houden bij online onderwijs.”
Blijf en ga in gesprek met elkaar. Bijvoorbeeld door een gezamenlijke dag-start en dag-einde en wekelijks coachtingsgesprekken. Of door leerlingen te stimuleren in kleine groepjes te werken, door vragen te stellen en te beantwoorden.
Scholen die al inzetten op eigenaarschap en leerlingen aan eigen leerdoelen laten werken konden makkelijker de overstap maken naar online onderwijs en de dialoog zoeken met leerlingen/studenten. Maar er moet wel betrokkenheid gevoeld worden, ingezet worden op sociale interactie.
